اگر تا به حال برگه اندازه‌گیری فشار خون را دیده باشید، معمولاً دو عدد کنار هم می‌بینید؛ مثلا «۱۲۵/۸۰». پرسش رایج این است که این دو عدد دقیقاً چه می‌گویند و هر کدام چه اهمیتی دارند. در این مقاله ۹۰۰ کلمه‌ای، ساده و دقیق توضیح می‌دهیم که عدد بالایی (سیستولیک) و عدد پایینی (دیاستولیک) چه هستند، چه محدوده‌هایی طبیعی به حساب می‌آیند، چطور باید فشار خون را درست اندازه گرفت، و چه زمانی لازم است به پزشک مراجعه کنید.
عدد بالایی: فشار سیستولیک
عدد اول یا بالایی، «فشار سیستولیک» است. این عدد مقدار فشاری را نشان می‌دهد که خون هنگام منقبض‌شدن قلب (سیستول) بر دیواره رگ‌ها وارد می‌کند. وقتی قلب منقبض می‌شود تا خون را به سراسر بدن پمپ کند، فشار به اوج می‌رسد؛ بنابراین سیستولیک معمولاً عدد بزرگ‌تر است. بالا بودنِ سیستولیک در بسیاری از بزرگسالان—به‌خصوص سنین بالاتر—به سفتی دیواره شریان‌ها و کاهش انعطاف‌پذیری آن‌ها مربوط می‌شود و با خطر بیشتر بیماری‌های قلبی‌عروقی مانند سکته مغزی و حمله قلبی ارتباط دارد.
عدد پایینی: فشار دیاستولیک
عدد دوم یا پایینی، «فشار دیاستولیک» است؛ یعنی فشاری که خون در زمان استراحت قلب بین ضربان‌ها (دیاستول) بر رگ‌ها وارد می‌کند. این عدد تصویری از «مقاومت پایه» رگ‌ها و تون عروقی می‌دهد. در افراد جوان‌تر، بالا بودن دیاستولیک می‌تواند نشانه افزایش مقاومت محیطی باشد و گاهی حتی در حالی رخ می‌دهد که سیستولیک طبیعی است. بالا بودن پایدارِ دیاستولیک نیز با افزایش خطر آسیب به اندام‌های هدف (کلیه، چشم، قلب) همراه است.
چرا هر دو عدد مهم‌اند؟
هر دو عدد، بُعدهای متفاوتی از وضعیت عروقی و عملکرد قلب را نشان می‌دهند و هیچ‌کدام را نباید نادیده گرفت. علاوه بر این‌ها، اختلاف بین دو عدد که «فشار نبض» نام دارد (سیستولیک منهای دیاستولیک)، نیز اطلاعات مفیدی می‌دهد. فشار نبض خیلی بالا—مثلاً ۶۰ یا بیشتر—می‌تواند نشانه سفتی شریان‌ها باشد. مفهوم دیگر «فشار شریانی میانگین» (MAP) است که تقریباً برابر است با: دیاستولیک + یک‌سومِ فشار نبض. MAP شاخصی از خون‌رسانی کلی به بافت‌هاست. این محاسبات در تصمیم‌های بالینی کمک‌کننده‌اند، اما برای پایش خانگی، تمرکز بر هر دو عدد اصلی کافی است.
محدوده‌های رایجِ تفسیر اعداد
برای بیشتر بزرگسالان، مقادیر زیر به عنوان راهنمای عمومی به‌کار می‌روند:
طبیعی: کمتر از ۱۲۰ روی ۸۰ (کمتر از ۱۲۰/۸۰ میلی‌متر جیوه)
افزایش‌یافته (مرزی): سیستولیک ۱۲۹–۱۲۰ و دیاستولیک کمتر از ۸۰
فشار خون بالا مرحله ۱: سیستولیک ۱۳۹–۱۳۰ یا دیاستولیک ۸۹–۸۰
فشار خون بالا مرحله ۲: سیستولیک ≥۱۴۰ یا دیاستولیک ≥۹۰
بحران فشار خون: سیستولیک ≥۱۸۰ یا دیاستولیک ≥۱۲۰، به‌ویژه اگر با علائم همراه باشد
نکته مهم این است که اگر یکی از دو عدد در محدوده بالاتر قرار بگیرد، معمولاً کل دسته‌بندی بر اساس همان عدد بالاتر تعیین می‌شود. همچنین در کودکان، زنان باردار، و برخی بیماری‌ها، تفسیر باید متناسب با شرایط فردی انجام شود.
چگونه فشار خون را درست اندازه بگیریم؟
بخش بزرگی از اختلاف اعداد به روش اندازه‌گیری مربوط است. برای به‌دست آوردن نتایج قابل اعتماد:
۳۰ دقیقه قبل از اندازه‌گیری از کافئین، سیگار و ورزش شدید پرهیز کنید.
مثانه را خالی کنید و ۵ دقیقه در محیطی آرام بنشینید.
پشت‌تان به پشتی صندلی تکیه داشته باشد، پاها روی زمین و بدون ضربدر.
بازو را هم‌سطح قلب روی میز بگذارید و از بازوبند با اندازه مناسب استفاده کنید.
دو تا سه بار با فاصله ۱ دقیقه اندازه بگیرید و میانگین بگیرید.
در اولین مراجعه‌ها، هر دو بازو را اندازه بگیرید؛ اختلاف پایدار بیش از ۱۰–۱۵ میلی‌متر جیوه بین بازوها را با پزشک در میان بگذارید.
بهتر است فشار را صبح و شب، در چند روز متوالی ثبت کنید تا الگوی واقعی نمایان شود.
خطاهای رایج و پدیده‌های «کت سفید» و «پنهان»
بسیاری از افراد در مطب فشار بالاتری دارند که «اثر کت سفید» نامیده می‌شود؛ یعنی سیستولیک/دیاستولیک در خانه طبیعی است اما در محیط درمانی بالا می‌رود. برعکس، «فشار خون پنهان» زمانی است که اعداد در مطب طبیعی اما در خانه بالا هستند. هر دو حالت اهمیت دارند؛ زیرا خطر قلبی‌عروقی ممکن است همچنان بالا باشد. استفاده از دستگاه خانگی معتبر و ثبت منظم، یا مانیتورینگ سرپایی ۲۴ ساعته (Ambulatory BP Monitoring) می‌تواند به تشخیص دقیق کمک کند.
تفاوت‌های سنی و شرایط ویژه
در سالمندان، «فشار خون سیستولیک ایزوله» شایع است؛ یعنی عدد بالایی بالا می‌رود ولی عدد پایینی نسبتاً طبیعی می‌ماند. علت عمده، کاهش انعطاف‌پذیری شریان‌هاست. در افراد جوان‌تر، گاهی بالعکس، دیاستولیک بیشتر مشکل‌ساز است. در دوران بارداری، افزایش ناگهانی فشار یا اعدادی مثل ≥۱۴۰/۹۰، به‌خصوص همراه با سردرد، تاری دید یا تورم شدید، می‌تواند هشدار «پره‌اکلامپسی» باشد و ارزیابی فوری می‌خواهد. در ورزشکاران، ضربان پایین و تون واگ ممکن است اعداد را کمی پایین‌تر نشان دهد که لزوماً پاتولوژیک نیست، اما تفسیر باید فردمحور باشد.
سبک زندگی و مدیریت اعداد مرزی
اگر اعداد شما در محدوده مرزی یا مرحله ۱ هستند، اصلاح سبک زندگی نقش کلیدی دارد: کاهش مصرف نمک (معمولاً به زیر ۵–۶ گرم نمک در روز)، رژیم نزدیک به DASH (میوه، سبزی، لبنیات کم‌چرب، غلات کامل)، کنترل وزن، فعالیت هوازی منظم (مثلاً ۱۵۰ دقیقه در هفته)، محدودیت الکل، خواب کافی و ترک سیگار. این اقدامات می‌تواند هر دو عدد—سیستولیک و دیاستولیک—را به شکل معناداری کاهش دهد. در صورت کافی نبودن، پزشک بر اساس الگوی اعداد و عوامل خطر، دارو تجویز می‌کند.
چه زمانی باید فوراً مراجعه کنیم؟
اگر فشار شما ۱۸۰/۱۲۰ یا بالاتر است و علائمی مثل درد قفسه سینه، تنگی نفس، سردرد شدید ناگهانی، ضعف یا بی‌حسی یک سمت بدن، اختلال گفتار یا بینایی دارید، فوراً به اورژانس مراجعه کنید. حتی بدون علامت نیز اعداد بسیار بالا نیازمند ارزیابی سریع هستند. همچنین اگر اختلاف بین دو بازو زیاد و پایدار است، یا اعداد به‌طور نامعمول نوسان دارند، پیگیری تخصصی لازم است.
جمع‌بندی
دو عدد فشار خون—سیستولیک و دیاستولیک—دو چهره از یک واقعیت‌اند: فشار پمپاژ قلب و فشار پایه در استراحت. هر دو در پیش‌بینی خطر قلبی‌عروقی نقش دارند و تفسیر درست آن‌ها به اندازه‌گیری صحیح، ثبت منظم و توجه به شرایط فردی وابسته است. با آگاهی از محدوده‌های رایج، اصلاح سبک زندگی و همکاری با پزشک، می‌توانید اعداد خود را بهتر مدیریت کنید. اگر به‌تازگی دستگاه خانگی تهیه کرده‌اید، یک هفته هر روز صبح و شب اندازه بگیرید و میانگین را با پزشک به اشتراک بگذارید؛ این بهترین شروع برای فهم ساده و دقیقِ همین دو عدد است.