اختلاف فشار دو دست

چرا اختلاف فشار بین دو دست اهمیت دارد؟

پژوهش‌های بزرگِ مبتنی بر مجموعه‌داده‌های فردبه‌فرد نشان داده‌اند هرچه اختلاف سیستولیک بین دو دست بیشتر باشد، احتمال مرگ‌ومیر کلی و قلبی–عروقی و نیز وقوع رویدادهایی مثل سکته‌ی قلبی و مغزی بالاتر می‌رود. در «INTERPRESS-IPD» که داده‌های بیش از ۵۰ هزار نفر را یکپارچه کرد، خطر مرگ به ازای هر ۵ میلی‌متر جیوه اختلاف سیستولیک، به‌طور معناداری افزایش یافت و این اثر حتی پس از در نظر گرفتن سایر عوامل خطر پابرجا بود. 

آستانه‌های عملی: چه مقداری «طبیعی» است و از چه مقداری باید حساس شویم؟

برای تفسیر بالینی، چند آستانه‌ی پرکاربرد وجود دارد:

• ≤۱۰ میلی‌متر جیوه: غالباً دامنه‌ی طبیعی یا «حد بالای طبیعی» برای اختلاف سیستولیک تلقی می‌شود. اختلاف‌های گذرا در این محدوده رایج‌اند. 

• ≥۱۵ میلی‌متر جیوه (و پایدار در تکرار): در راهنمای NICE این مقدار به‌عنوان مرز «اختلاف قابل‌توجه» در نظر گرفته می‌شود؛ توصیه می‌شود از آن پس، فشارها را در دستی که عدد بالاتری دارد ثبت و پیگیری کنید. 

• ≥۲۰ میلی‌متر جیوه: اختلاف‌های بزرگ‌تر از ۲۰ میلی‌متر جیوه کمتر شایع‌اند و احتمال بیماری عروقی زمینه‌ای (مثلاً تنگی شریان ساب‌کلاوین) را بالا می‌برند؛ در گذشته این عدد به‌عنوان آستانه‌ی هشدار در برخی متون مطرح بود. 

راهنمای ۲۰۲۴ انجمن قلب اروپا (ESC) و راهنمای بیانیه‌ی علمی ۲۰۱۹ انجمن قلب آمریکا (AHA) نیز هر دو بر اندازه‌گیری فشار خون در هر دو دست در نخستین ویزیت و استفاده از دستِ با عدد بالاتر برای پیگیری‌های بعدی تأکید می‌کنند.

چرا اصلاً اختلاف ایجاد می‌شود؟

سه دسته علت اصلی داریم:

1. عوامل فیزیولوژیک و اندازه‌گیری: تفاوت ظریف در قطر شریان‌ها، موقعیت دست نسبت به سطح قلب، انتخاب سایز نامناسب کاف یا تکیه‌ندادن بازو می‌توانند اختلاف‌های چند میلی‌متری ایجاد کنند. به همین دلیل رعایت تکنیک استاندارد حیاتی است. 

2. بیماری‌های عروقی محیطی: شایع‌ترین علتِ اختلاف‌های ثابت و بزرگ، تنگی شریان ساب‌کلاوین است؛ در این حالت فشارِ دستِ درگیر پایین‌تر می‌افتد و گاهی سوفلِ شریانی یا نبض ضعیف هم وجود دارد. واسکولیت‌هایی مثل تاکایاسو، آترواسکلروز، یا سندرم خروجی قفسه‌ی سینه نیز می‌توانند دخیل باشند. 

3. اورژانس‌ها: در بعضی بیماران دچار دیسکسیون آئورت، اختلاف فشار بین بازوها دیده می‌شود (گاهی ≥۲۰ میلی‌متر جیوه). این علامت به‌تنهایی تشخیص‌دهنده نیست، اما اگر همراه با درد قفسه‌ی سینه/پشتِ ناگهانی و «تیغه‌ای» باشد، یک سرنخ مهم اورژانسی است. 

چگونه درست اندازه‌گیری کنیم تا فریب نخوریم؟

• قبل از سنجش، ۵ دقیقه استراحت، عدم مصرف کافئین/سیگار/ورزش در ۳۰ دقیقه‌ی گذشته، تخلیه‌ی مثانه، و وضعیت نشسته با پشت و پاها تکیه‌داده و بدون تقاطع را رعایت کنید. کاف باید متناسب با دور بازو باشد.

• هر بار حداقل دو تا سه قرائت با فاصله‌ی ۱–۲ دقیقه بگیرید و میانگین را ثبت کنید.

• در اولین ویزیت، هر دو دست را اندازه بگیرید. ابزارهای اندازه‌گیریِ هم‌زمان وجود دارند، اما سنجش متوالی نیز پذیرفتنی است. اگر اختلافی دیدید، اندازه‌گیری را تکرار کنید تا از پایداری آن مطمئن شوید. 

اگر پس از تکرار، اختلاف ≥۱۵ میلی‌متر جیوه باقی بود، در مراجعات بعدی فشار را از دستی که عدد بالاتر دارد ثبت کنید. برای تشخیص نهایی پرفشاری خون نیز از ABPM (پایش ۲۴ساعته) یا HBPM (اندازه‌گیری در منزل) کمک بگیرید تا اثر روپوش سفید یا نوسان‌های محیطی را کاهش دهید.

چه زمانی باید نگران شویم؟

• اختلاف پایدار ≥۱۵ میلی‌متر جیوه: لازم است به بیماری عروقی فکر کنیم و ارزیابی تکمیلی را مدنظر قرار دهیم.

• اختلاف‌های بسیار بزرگ (≥۲۰ میلی‌متر جیوه) همراه با علائمی مانند ضعف یا خستگی یک دست، لنگش بازو، سرگیجه، سنکوپ یا سوفل ساب‌کلاوین: احتمال تنگی شریان ساب‌کلاوین بالاتر است و باید بررسی عروقی انجام شود.

• درد قفسه‌ی سینه یا پشتِ ناگهانی و شدید + اختلاف فشار: دیسکسیون آئورت را جدی بگیرید. توجه کنید که اختلاف فشار حساسیت و اختصاصیت کامل ندارد و نبود آن، دیسکسیون را رد نمی‌کند؛ اما حضورش در کنار سایر نشانه‌ها ارزش هشداردهنده دارد. 

در مطب یا کلینیک چه ارزیابی‌هایی مفید است؟

1. معاینه‌ی فیزیکی کامل عروقی: لمس نبض‌های هر دو اندام فوقانی، سمع برای سوفل‌های سوپرااسترنال/ساب‌کلاوین، و مقایسه‌ی دما و رنگ اندام‌ها.

2. شاخص مچ‌پا–بازو (ABI): اگر به بیماری شریانی محیطی شک دارید.

3. سونوگرافی داپلر شریان‌های ساب‌کلاوین/براکیوسفالیک: روش غیرتهاجمیِ در دسترس برای غربالگری تنگی؛ در موارد لازم CT/MR آنژیوگرافی کمک‌کننده است. 

پیامدهای بالینی و اصول برخورد

• اگر اختلاف پایدار وجود دارد، دستِ با فشار بالاتر مبنای تشخیص و درمان باشد. این کار از کم‌برآوردی فشار خون و درمان ناقص جلوگیری می‌کند و حتی پیش‌بینی خطر قلبی–عروقی را دقیق‌تر می‌سازد. تحلیل‌های مبتنی بر داده‌های INTERPRESS-IPD نشان داده‌اند که تکیه بر عددِ دستِ بالاتر، با پیامدهای بالینی ارتباط نزدیک‌تری دارد تا عدد دستِ پایین‌تر. 

• در کنار بررسی علت، مدیریتِ عوامل خطر (ترک سیگار، کنترل چربی و قند، فعالیت بدنی، تغذیه‌ی کم‌نمک) و درمان داروییِ پرفشاری خون طبق راهنماها، پایه‌ی کار است. راهنمای ۲۰۲۴ ESC چارچوب به‌روز برای طبقه‌بندی، ارزیابی و درمان ارائه می‌دهد. 

• اگر تنگی شریان ساب‌کلاوین تأیید شد، بسته به شدت و علائم، از پیگیری محافظه‌کارانه تا مداخله‌ی اندوواسکولار/جراحی مطرح است. 

نکات کاربردی برای خانه و دستگاه‌های خانگی

• از فشارسنج بازوییِ معتبر استفاده کنید (مدل‌های مچی/انگشتی به وضعیت بدن بسیار حساس‌اند). بازو را روی میز و هم‌سطح قلب قرار دهید.

• پیش از سنجش، ۵ دقیقه آرام بنشینید؛ حرف نزنید و از موبایل استفاده نکنید. دو یا سه بار با فاصله‌ی کوتاه اندازه‌گیری و میانگین را ثبت کنید.

• اگر در نخستین روزها می‌خواهید اختلاف را بسنجید، طی چند نوبت، هر دو دست را اندازه بگیرید. اگر به‌طور پایدار اختلاف به ۱۵ میلی‌متر جیوه یا بیشتر رسید، از آن پس دستِ بالاتر را معیار قرار دهید و موضوع را با پزشک مطرح کنید. 

جمع‌بندی

اختلاف فشار بین دو دست پدیده‌ای شایع و اغلب کم‌اهمیت است، اما وقتی پایدار و بالای ۱۵ میلی‌متر جیوه باشد، به‌عنوان یک شاخص خطر و گاهی سرنخ بیماری عروقی ارزش می‌یابد. بهترین کار این است که در اولین ارزیابی فشار خون، هر دو دست اندازه‌گیری شوند و برای پیگیری از دستِ با عدد بالاتر استفاده شود؛ با رعایتِ دقیقِ تکنیک، بسیاری از اختلاف‌های کاذب برطرف می‌شوند. در صورت اختلاف‌های بزرگ و ماندگار یا همراهی با علائم هشدار، ارزیابی عروقی و ردِ اورژانس‌هایی مانند دیسکسیون آئورت ضرورت پیدا می‌کند. این رویکرد همسو با راهنماهای معتبر بین‌المللی است و به کاهش خطای تشخیص، بهبود برآورد خطر و انتخاب درمان دقیق‌تر کمک می‌کند. 

تذکر مهم: این متن آموزشی است و جایگزین ارزیابی پزشکیِ فردی نیست. اگر به اختلاف قابل‌توجه فشار خون، درد قفسه‌ی سینه/پشت، ضعف یا بی‌حسی اندام‌ها، یا هر علامت هشداردهنده‌ای دچارید، ارزیابی فوری پزشکی لازم است.